M opent Coxcie-triptiek voor het publiek
Ontdek een uniek werk van de Vlaamse Rafaël
Vanaf 3 april 2025 toont M Leuven opnieuw het 'Triptiek met de Calvarie' van Michiel Coxcie in open toestand. Dit uitzonderlijke altaarstuk is slechts vier keer per jaar volledig geopend te zien, telkens rond feestelijke momenten zoals Pasen, Hemelvaart, de verjaardag van M en Kerstmis. De presentatie maakt deel uit van de vaste expo ‘Collectie van M’.
Michiel Coxcie (1499–1592), bij zijn tijdgenoten bekend als de Vlaamse Rafaël, schilderde het drieluik in 1571. Het werk verenigt de klassieke harmonie en anatomische kennis van de Italiaanse renaissance – die Coxcie in Rome verwierf – met de verfijnde schildertraditie van de Zuidelijke Nederlanden.
Het 'Triptiek met de Calvarie' toont drie episodes uit het lijdensverhaal van Christus:
Het middenpaneel toont de belangrijkse scène: Christus aan het kruis.
Zijn lichaam is opvallend gespierd. Ter hoogte van zijn middenrif aan de rechterkant, heeft hij een gapende wonde. Zijn ogen zijn gesloten, zijn hoofd rust op zijn borst, en zijn gelaat is grijsgrauw – vermoedelijk is hij al dood.
Hij wordt geflankeerd door de twee misdadigers, gekruisigd aan een boomstam. De man links draagt een rode pofbroek, maar is verder naakt. Zijn ogen zijn open, maar zijn gezicht is vertrokken van pijn. De man rechts draagt enkel een dunne lendendoek. Hij hangt aan een Y-vormige boomstam waaraan zijn handen zijn vastgebonden. Zijn twee voeten zijn elk apart in de boom genageld; de rechtervoet hoger dan de linker, waardoor zijn rechterbeen een gebogen, onnatuurlijke houding vertoont.
Onder het kruis treuren Maria, Maria Magdalena en Johannes. Aan de voet van de drie gekruisigde mannen, en in de achtergrond, staan Romeinse soldaten. Eén van hen houdt een stok met een in azijn gedrenkte spons omhoog.
De binnenkant van de zijpanelen toont andere scènes uit het lijdensverhaal. Links bezwijkt Jezus, op weg naar Golgotha, onder het gewicht van het kruis. Rechts verrijst hij na zijn dood uit zijn graf in de rotsen.
Bij gesloten toestand tonen de buitenpanelen geen grisailles zoals gebruikelijk, maar een volwaardig gekleurd tafereel dat de Annunciatie aan Maria verbeeldt.
Een bewogen geschiedenis
- Het werk werd in 1571 voltooid, twee jaar na de dood van abt Philippe de Hosden van de Sint-Geertruiabdij, die het had besteld bij Michiel Coxcie voor het hoofdaltaar van de Sint-Geertruikerk. In 1712 werd dat altaar afgebroken en vervangen door het huidige altaar uit 1895, waarop het middenpaneel opnieuw een plaats kreeg.
- Tijdens de Franse overheersing werd de triptiek in 1798 aangeslagen en opgeslagen in het Driutiuscollege in Leuven. In 1816 gaf de stad het werk in bruikleen terug aan de kerkfabriek.
- Na de vernietiging van de brug over de Dijle in 1944 werd het drieluik in veiligheid gebracht naar het stadhuis. In 1958 keerde het terug naar de kerkfabriek, nadat het op kosten van de stad was gerestaureerd. Toch werd het niet meer aan het altaar opgehangen; het stond achterin de kerk, tegen de muur van de rechterzijkapel.
- In 1967 werd het werk daar het slachtoffer van vandalisme: vandalen beschilderden het met hakenkruisen. Nog datzelfde jaar werd de triptiek opgenomen in de museumcollectie.
- Opmerkelijk is dat het werk al in 1896 werd gerestaureerd door een zekere Maillard, die toen een signatuur ontdekte op een van de buitenluiken. Vandaag is die signatuur verdwenen – vermoedelijk ten gevolge van houtwormschade.
- Tijdens de sluitingsperiode van het museum voor renovatie onderging het schilderij een grondige conservatie- en restauratiebehandeling. Daarbij kwam een Hebreeuws opschrift bovenaan het kruis van Christus opnieuw aan het licht. Hoewel niet volledig correct gespeld, luidt het: Yeshua ha-notsri melech ha-yehudim – de Hebreeuwse versie van het klassieke INRI-opschrift dat eronder staat: ‘Jezus de Nazareeër, koning van de Joden’ (Joh. 19, 19-22).
Zeldzame kijk op een volledig geopend meesterwerk
Het drieluik blijft het grootste deel van het jaar gesloten. Net zoals vroeger gebruikelijk was, gaan de buitenpanelen enkel op (kerkelijke) feestdagen open:
- 3 april – 22 april 2025 (rond Pasen)
- 29 mei – 17 juni 2025 (rond Hemelvaart)
- 18 september – 7 oktober 2025 (verjaardag van M)
- 18 december 2025 – 6 januari 2026 (Kerstperiode)
Over Michiel Coxcie
De Vlaamse Rafaël, zo werd Michiel Coxcie (1499–1592) door zijn tijdgenoten genoemd. Die bijnaam illustreert hoe hoog men zijn talent inschatte. En terecht: Coxcie was een van de meest invloedrijke schilders van de zestiende eeuw.
Hij bracht een tiental jaren in Rome door, waar hij zich verdiepte in de antieke oudheid en de kunst van renaissancemeesters zoals Rafaël, Michelangelo en Leonardo da Vinci. Die invloed is duidelijk zichtbaar in zijn werk: heldere composities, harmonieuze verhoudingen en een anatomisch correcte weergave van het menselijk lichaam.
Na zijn terugkeer naar de Nederlanden werkte hij aan prestigieuze opdrachten voor kerken, kloosters en steden in Brussel, Antwerpen en zijn geboortestad Mechelen. Hij ontwierp niet enkel schilderijen, maar ook glasramen en wandtapijten. Zijn carrière werd bekroond met een aanstelling als hofschilder van Filips II van Spanje.
Zijn invloed reikte ver: Peter Paul Rubens keek bewonderend naar zijn werk en liet zich door Coxcie inspireren.
Toch raakte zijn naam na zijn dood in de vergetelheid. Pas met de overzichtstentoonstelling ‘Michel Coxcie - De Vlaamse Rafaël’ die eind 2013 in M opende, kwam hij opnieuw onder de aandacht van het grote publiek.
Ereplaats in de eerste zaal
'Triptiek met de Calvarie' is te bewonderen in de eerste zaal van ‘Collectie van M’, de collectiepresentatie op het gelijkvloers van M die meerdere eeuwen overspant: van oude meesters tot hedendaagse makers en alles ertussen. In dezelfde zaal zie je een drieluik van Dirk Braeckman. (Foto zaalzicht: Marie Dreesen)
Bekijk de reportage van ROB-tv over 'Collectie van M' (uitzending 30/11/2024):
100% Cultuur – De collectie van M
